بررسی عملکرد تلویزیون در آغاز سال جدید - بخش اول
جای خالی سریال‌های تأثیرگذار و پربیننده
منتشر شده در صفحه گزارش روز کیهان. لینک: http://kayhan.ir/fa/issue/716/5
رسانه ملی این روزها با تغییر ناگهانی رئیس سازمان در صدر اخبار قرار گرفته است.
این رسانه در شرایطی سال جدید را آغاز کرد که دورانی دشوار و پیچیده را پشت سر گذاشت.
از یک طرف، رسانه‌های رقیب صدا و سیما، چه در داخل و چه در خارج از کشور، روزبه‌روز در حال افزایش هستند و از طرفی، بار اصلی مسئولیت محافظت از جامعه در برابر ویروس‌های مهاجم به فرهنگ، به عهده رسانه ملی است.
اما به‌رغم این اهمیت و حساسیت، بحران مالی نیز گریبان صدا و سیما را گرفته است. به اینها اضافه کنید، حاشیه‌های پی‌در‌پی و ناخواسته‌ای که هر روز به شکلی، از بیرون یا درون، سر بر می‌آورند و خود یک جبهه جدید و پرچالش را برای رسانه ملی ایجاد می‌کنند.
در چنین شرایطی، صدا و سیما سال جدید را آغاز کرد و به‌رغم بحران مالی، باز هم شاهد نمایش برنامه‌ها و سریال‌های جدید از برخی از شبکه‌های سیما بودیم.
آغاز سال از چند منظر اهمیت دارد: اول اینکه به تبع تعطیلات طولانی مدت نوروزی، مراجعه مردم به تلویزیون افزایش می‌یابد. هر چند که در این تعطیلات، بخش زیادی از مردم کشورمان درگیر برنامه‌هایی چون مسافرت و گردهمایی‌ها و رفت و آمدهای خانوادگی می‌شوند، اما کسی نمی‌تواند انکار کند که بینندگان تلویزیون در تعطیلات، بیش از زمان‌های دیگر است.
این موضوع، یک فرصت خیلی مناسب برای صدا و سیماست تا تأثیرگذاری و جریان‌سازی فرهنگی و اجتماعی خود را افزایش دهد.
نکته دیگر اینکه به هر حال، برنامه‌های نوروزی، نقش نوعی سرآغاز را دارند و شبکه‌ها و گروه‌های مختلف، می‌توانند با استفاده خوب از این موقعیت، توجه مردم را برای ادامه سال، جلب کنند. همچنان که برخی از برنامه‌ها و مجموعه‌های پرطرفدار، اولین بار به عنوان یک ویژه برنامه نوروزی خود را معرفی کردند و به خاطر حجم زیاد مخاطب، فصل‌های بعدی آنها نیز تولید و پخش شد. سریال «پایتخت» و مجموعه «کلاه قرمزی» دو نمونه قابل اشاره هستند.
به طور معمول، در برنامه‌های نوروزی سال‌های گذشته، برنامه‌های نمایشی و به ویژه سریال‌ها، بیشترین بیننده را داشتند. اما در نوروز 95 اتفاق دیگری رخ داد.
آمارها چه می‌گویند؟
آمار رسمی اعلام شده از سوی روابط عمومی صدا و سیما درباره میزان مخاطب‌های سیما در تعطیلات نوروزی، گویای افت آشکار علاقه مردم به سریال هاست.
براساس نتایج این نظرسنجی که از مردم سرتاسر کشور صورت گرفته است، برنامه‌های «خندوانه»، «شب كوك» و «دورهمي» بیشترین مخاطب را داشته‌اند که هر سه، جزو برنامه‌های ترکیبی یا استودیویی سیما محسوب می‌شوند. یعنی هیچ کدام از مجموعه‌های نمایشی سیما نتوانسته‌اند به جمع سه برنامه پربیننده تلویزیون راه پیدا کنند.
نکته جالب این است که این موضوع حتی در تماس‌های صورت گرفته به واحد مردمی رسانه ملی نیز مشهود است. امسال برای نخستین بار روابط عمومی صدا و سیما اقدام به انتشار آمار و محتوای تماس‌های صورت گرفته از سوی مردم برای اعلام نظر درباره برنامه‌های رسانه ملی در طول ایام نوروز نموده است. براساس آمار اعلام شده درباره واکنش مردم به برنامه‌های سیما در سه قالب تشکر، انتقاد و پیشنهاد، باز هم بیشتر متوجه برنامه‌هاي راهيان نور، تحويل سال نو، برنامه‌هاي طنز و تركيبي مسابقات و ... بوده است. البته در این آمار اعلام شده که مردم «گاهي» درباره سريال‌ها نیز نظر داده‌اند.
این درحالی است که سال گذشته وضعیت کاملا متفاوت بود. نتیجه نظرسنجی مشابه درباره برنامه‌های نوروز سال 94 سیما نشان می‌داد که سریال‌ها، دارای بیشترین مخاطب بودند.
ضعف داستان در سریال ها
دکتر علی اکبر رضایی، کارشناس رسانه و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان، ابتدا به اهمیت برنامه‌های سیما در تعطیلات نوروز اشاره می‌کند و می‌گوید: «ایام نوروز، یکی از مقاطع زمانی بسیار خاص در کشور ما محسوب می‌شود. در این تعطیلات، خانواده‌ها در کنار هم هستند و اوقات فراغت خود را به صورت شاد و مفرح می‌گذرانند. این یک فرصت استثنایی برای صدا و سیماست تا آموزه‌های فرهنگی و سبک زندگی مطلوب را ترویج کند. این شرایط به ویژه برای فراگیری کودکان و نوجوانان بسیار خوب است. به همین دلیل هم صدا و سیما باید در این ایام به نیازها و مصلحت‌های جامعه بیشتر توجه کند. ضمن اینکه عدم جذب مخاطب به معنی کاهش قدرت تأثیرگذاری فرهنگی است. به ویژه اینکه چون مردم در ایام نوروز بیشتر پای تلویزیون می‌نشینند، عدم جذابیت در سریال‌ها تبدیل به یک معیار قضاوت می‌شود و باعث می‌شود که برخی از مردم دچار این پندار شوند که تلویزیون به طور کلی، سریال خوب ندارد و در طول سال هم کمتر به پیگیری سریال‌ها می‌پردازند.»
وی افزود: «حداقل انتظار از برنامه‌های سیما در فرصت استثنایی و مطلوب تعطیلات نوروزی این بود که شاخصه‌های مطرح شده توسط رهبر معظم انقلاب اسلامی برای صدا و سیما ازجمله سبک زندگی، امید و نشاط در برنامه‌ها دیده شود. این درحالی است که می‌بینیم مثلا سریال شبکه یک سیما که شبکه ملی هم محسوب می‌شود، نسبت چندانی با این شاخصه‌ها نداشت. همچنان که در سریال نوروزی شبکه سه نیز تصویری نه چندان صحیح از طبقه فرودست جامعه به نمایش درآمد.»
دارنده عنوان مقاله برتر در کنفرانس مدیریت بحران داووس سوئیس در سال 2012، در ادامه به علل ضعف سریال‌های نوروزی سیما می‌پردازد و اظهار می‌دارد: «در عرصه مدیریت رسانه، مسائل را باید در سه زمینه تکنولوژی، منابع مالی و منابع انسانی ریشه‌یابی کرد. در حوزه منابع مالی امروز صدا و سیما به شدت دچار بحران تأمین مالی سریال‌هاست. عدم توان مالی باعث می‌شود که حضور بخش عمده‌ای از افراد حرفه‌ای در عرصه سریال‌سازی سیما کمرنگ شود. در حوزه مدیریت منابع انسانی، سیاست‌های متمرکزی که در حال حاضر توسط رسانه ملی در حال اعمال است، رقابت را از شبکه‌ها گرفته است. به قاعده باید هر شبکه‌ای مأموریت خاص خود را داشته و موظف به جذب بخشی از جامعه باشد. اما چنین روندی در کار شبکه‌های سیما دیده نمی‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «در سریال‌ها، استفاده از تکنولوژی و جلوه‌های تصویری بر مضمون و محتوا و قصه غلبه یافته است. کارگردان‌ها سعی داشتند با گرفتن تصاویر عجیب و غریب مخاطب را جذب کنند. در حالی که مهم‌ترین عنصر یک فیلم یا سریال، فیلمنامه و داستان است. هر چه داستان یک سریال ملموس‌تر و برآمده از متن جامعه باشد، مخاطب بیشتری را هم جذب می‌کند. متأسفانه کارگردان‌های سریال‌های ما، داستان را رها کرده‌اند و بیشتر به سمت استفاده از تکنولوژی و بازی‌های تصویری رفته‌اند.»
افزایش ابزارهای موازی
اما یک منتقد سینما و کارشناس رسانه نیز ظهور پدیده‌های موازی را در کاهش مخاطب‌های سریال‌های سیما بی‌تأثیر نمی‌داند.
حسین سلطان‌محمدی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «نوع آثاری که در ایام نوروز پخش شد از هر گونه نشانه‌های جذاب فارغ بودند. نه اسامی کارگردان‌هایی که کنجکاوی مردم را جلب می‌کنند در تیتراژ سریال‌ها دیده می‌شد و نه از چهره بازیگران مطرح و محبوب مردم خبری بود.»
وی افزایش تفریحات موازی با تلویزیون در تعطیلات نوروزی را نیز موثر می‌داند و می‌گوید: «یکی از این عوامل، افزایش سفرهای نوروزی است. در این ایام، حجم انبوهی از جمعیت در حرکت بودند و این مسئله، موجب کاهش تمرکز مردم روی برنامه‌های دنباله‌دار می‌شود. با توجه به اینکه برای درک سریال‌ها، باید آنها را هر روز دنبال کرد، به طور طبیعی وقتی بیشتر مردم در حال سفر هستند، امکان اینکه بتوانند در زمان‌های خاصی پای تماشای هر روزه سریال‌ها بنشینند نیز کاهش می‌یابد.»
سلطان‌محمدی می‌افزاید: «منابع تفریح و سرگرمی مردم در حال تنوع و چندگانگی است. برخلاف سال‌های قبل که اصلی‌ترین وسیله تفریحی مردم برای پرکردن اوقات فراغت خود در تعطیلات نوروزی، تلویزیون بود، امروز عناصر موازی دیگری مثل مسافرت، مراجعه به سینما و ... بیشتر شده است. همچنان که آمارها نشان می‌دهد، میزان مسافرت و همچنین حضور مردم در سینماها، نسبت به سال‌های گذشته بیشتر شده بود که در چنین شرایطی به‌طور خود به خود میزان مخاطب تلویزیون در این ایام نیز کاهش می‌یابد.»
وی از افزایش جذابیت برنامه‌های غیرنمایشی هم به عنوان یکی دیگر از علت‌های کاهش مخاطب سریال‌های تلویزیون یاد کرده و اظهار می‌دارد: «عناصر موازی دیگری در خود صداوسیما در برابر سریال‌ها ظاهر شد. برنامه‌های ترکیبی و گفت‌وگو محور با حضور چهره‌های مطرح و مشهور و به ویژه برنامه‌های طنزآمیز، نسبت به سریال‌ها برای مردم جذابیت بیشتری داشتند.»
ارزیابی مدیریت صدا و سیما
اما نظر مدیران سازمان صدا و سیما را هم درباره ارزیابی آنها از برنامه‌های آغاز سال جدید پرسیدیم.
داود نعمتی انارکی، مدیر روابط عمومی سازمان صدا و سیما در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان، اظهار می‌دارد: «مشخص نیست که برخی افراد براساس کدام تحقیق یا ارزیابی و چه آماری می‌گویند که تلویزیون در تعطیلات نوروزی دیده نشد؟ اینکه در برخی از اظهار‌نظرها می‌خوانیم که مردم، برنامه‌های سیما در این مدت را ندیدند، پایه و اساس علمی ندارد و بنابراین نمی‌تواند مورد قبول ما قرار گیرد.»
وی می‌افزاید: « اگر کسی با یک تحقیق علمی به چنین نتایجی رسیده است، اعلام کند! اما عده‌ای بر مبنای برداشت خود به نتیجه‌ای می‌رسند و همان را به کل جامعه تعمیم می‌دهند که کم لطفی به رسانه ملی و زحمت‌کش‌های این رسانه است.»
مدیر روابط عمومی صداوسیما ادامه می‌دهد: «همکاران ما در روابط عمومی از روز اول تعطیلات نوروز در دو شیفت صبح و عصر، دریافت‌کننده نظرات مردم بودند. در دو هفته تعطیلات نوروزی، بیست هزار و 546 تماس تلفنی شد که با ارزیابی این تماس‌ها، به این نتیجه رسیدیم که ویژه برنامه‌های نوروزی صداوسیما با اقبال خوبی از طرف مخاطب همراه بود. به طور میانگین، 73 درصد نظرات نسبت به برنامه‌های صدا و سیما در این زمان مثبت بود. این نظرات نیز مؤلفه‌های مختلفی چون تنوع، فضای شاد و مفرح، پرداختن به مسائل هویتی و قومی و ... را دربر می‌گیرد.
نعمتی انارکی درباره نظر مردم نسبت به سریال‌ها هم اظهار می‌دارد: «البته برنامه‌های طنز و ترکیبی در صدر توجه مردم بودند. اما درباره سریال‌ها هم عموما با نظر مثبت مردم مواجه شدیم. به طوری که 416 تماس درباره سریال «زعفرانی» انجام شد که از این میان حدود 70 درصد نظرات مثبت بود. طرح یک موضوع خانوادگی با رویکرد طنز و طرح پیام‌های انسان‌دوستانه و احیای خاطرات خانه‌های سنتی و همچنین بازی خوب بازیگران این سریال، مورد توجه مردم بود. همچنین سریال «قرعه» 333 تماس داشت که 61 درصد تماس‌گیرنده‌ها نسبت به آن ابراز رضایت کرده بودند. پرداختن به مسائل اجتماعی و بیان مشکلات و دغدغه‌های مردم، محله‌محوری و ... نیز در این سریال مورد توجه قرار گرفت. سریال «بیمار استاندارد» هم حدود 200 تماس داشت که 54 درصد نسبت به آن ابراز رضایت کردند. البته برخی از تماس‌گیرندگان بیان می‌کردند که این سریال، داستان پیچیده‌ای داشت و مناسب پخش در ایام نوروز نبود.»وی درباره واکنش مردم به اخبار سیما در طول نوروز هم می‌گوید: «امسال برای اولین بار حدود هزار و 955 تماس راجع به اخبار تلویزیون مطرح شد که بیش از 70 درصد تماس‌گیرندگان از اطلاع‌رسانی به موقع بخش‌های خبری، احساس رضایت می‌کردند.» مدیر روابط عمومی سازمان صدا و سیما همچنین توجه پررنگ رسانه ملی به راهیان نور را یکی از موفقیت‌های برنامه‌های نوروزی اعلام می‌کند و می‌گوید: «امسال پوشش رسانه‌ای بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور در اولویت برنامه‌سازی رسانه ملی قرار گرفت. نزدیک به یک میلیون نفر از مناطق عملیاتی دفاع مقدس در قالب کاروان‌های راهیان نور بازدید کردند. صدا و سیما هم با راه‌اندازی شبکه رادیو بهاران و هم اینکه قرارگاه راهیان نور صدا و سیما را راه‌اندازی کرد و از ظرفیت‌های شبکه‌های ملی و استانی استفاده کرد و در بخش‌های مختلف و در آیتم‌های کوتاه حدود 14هزار دقیقه ارتباط زنده با مناطق عملیاتی برقرار کرد تا مردم در حال و هوای آن مناطق قرار بگیرند. در همین گزارش‌ها حدود هزار و 400 تماس تلفنی برقرار شد که 82 درصد تشکر و مابقی هم درخواست بود.» نعمتی انارکی در پایان تأکید می‌کند: «برایند ارزیابی ما از تماس‌های مردم، رضایت بود. البته انتقادهایی هم بود که ما انتقادات را با همان ادبیاتی که از سوی مردم بیان شده را به مسئولین شبکه‌ها، مدیران و برنامه‌سازان منعکس کردیم.»