نوشته های آرش فهیم

احمد كاوري و مهدي فيوضي تا پيش از برگزاري بيست و هشتمين جشنواره فيلم فجر، اسامي چندان شناخته شده اي براي علاقه منتقدان سينماي ايران، حداقل به عنوان كارگردان سينما، نبودند. اما نمايش فيلم «نفوذي» در آن جشنواره حضور دو كارگردان تواناي آينده دار و آينده ساز را به سينماي كشورمان نويد داد. به طوري كه محصول مشترك آنها، امروز يكي از دستاوردهاي قابل اعتنا و ارزشمند براي فرهنگ و هنر كشورمان محسوب مي شود. بارها نوشته ام و باز هم با تأكيد مي نويسم، اولين فيلم سينمايي كاوري و فيوضي مي تواند الگو و سرمشق خوبي براي بسياري از اساتيد و استخوان خوردكرده هاي هنر هفتم ايران باشد. جمال شورجه كه ابتدا قرار بود خودش «نفوذي» را كارگرداني كند، با سپردن اين مسئوليت به آن دو باز هم ثابت كرد كه اعتماد به استعداهاي بالقوه مي تواند به نتايج خوبي منجر شود. هر چند فيلم «نفوذي» ماحصل بيش از 20سال تجربه اندوزي كاوري و فيوضي در زمينه هايي چون تئاتر، فيلمنامه نويسي، فيلم كوتاه، مستند، بازيگري و... است كاوري به گفته خودش بيش از هزار دقيقه فيلم ويدئويي توليد كرده و كارگرداني يك سريال به نام «شكر تلخ» را نيز در كارنامه خودش دارد. چهره او را به عنوان بازيگر در فيلم هايي چون «ارتفاع پست»، «شب كايت ها»، «اتوبوس شب»، «مرزي براي زندگي»، «مردي از جنس بلور» و... ديده بوديم. وي علاوه بر كارگرداني، فيلمنامه «نفوذي» را نيز بازنويسي كرده است و قصد توليد يك فيلم اجتماعي با نام «خودزني» را نيز دارد. فيوضي هم كه به طور مشترك كارگرداني اين فيلم را انجام داده فيلم نيمه-بلند «اينجا كجاست» و فيلم-هاي كوتاه «بغض تنهايي» ، «سنگ و شيشه»، «تصوير عشق» و مستندهايي مثل «عطر گلهاي وفا»، «شور حسيني» «اشراق نور»، «سفير باران»، «مردان مرد» و ... را ساخته. او همچنين بيش از هفت جايزه در جشنواره-هاي داخلي و خارجي دريافت كرده و ساخت فيلم «آيينه» را با موضوعي پليسي- امنيتي در برنامه آينده اش دارد.

كاوري: هنر غيرسياسي نداريم
¤ با اينكه «نفوذي» اولين فيلم سينمايي شما محسوب مي شود، اما بسيار پخته و بالغ است. چه عاملي سبب اين موفقيت شد؟
- به نظرم موفقيت اين فيلم به تلاش و همت عاشقانه تمام گروه توليد فيلم برمي گردد. درباره شخص بنده نيز مي توان گفت تجربيات قبلي تأثيرگذار بود. «نفوذي» اولين فيلم بلند سينمايي ام محسوب مي شود، اما پيش از آن حدود هزار دقيقه فيلم ويدئويي توليد كرده و يك سريال 13 قسمتي را ساخته بودم، دو سه تا تله فيلم و پنج شش تا هر فيلم كوتاه تا به حال ساخته ام كه اين تجربيات بر كارم در نفوذي مؤثر بودند.
¤ به نظر مي رسد كه در خلق داستان و شخصيت هاي فيلم «نفوذي» از فتنه سال 88 تاثير پذيرفته ايد؟
- نه! اصلاً اين فيلم به وقايع پس از انتخابات هيچ ارتباطي ندارد. چون بازنويسي فيلمنامه و تصويربرداري اين اثر در سال 87 و قبل از آن وقايع انجام شد و در زمان رخ دادن انتخابات رياست جمهوري و مسائل مربوط به آن ما در حال مونتاژ فيلم بوديم. نمي دانم شما چه جوري چنين برداشتي كرده ايد؟
¤ وجود شخصيت «جورابچي» در اين فيلم، چنين ذهنيتي را به وجود مي آورد. او سال ها به عنوان يك خودي و انقلابي حضور داشته، اما در يك بزنگاه، معلوم شد كه مامور دشمنان است. اين شخصيت از چه واقعياتي سرچشمه گرفته است؟
- ما اين واقعيات را شنيده ايم. يعني افرادي كه از فضا و امكاناتي كه به واسطه جنگ و انقلاب و حضورشان در اين فضاها فراهم آمده سوءاستفاده كرده اند.اين يك واقعيت واضح است و بارها و بارها درباره آن صحبت شده. البته، خيلي دقيق و روشن گفته نشده كه چه كسي چه كاري كرده و چقدر خورده و برده، ولي به هر حال در هر فضايي، يك سري افراد از موقعيت خودشان سوءاستفاده مي كنند. جورابچي نماينده چنين آدم هايي است. درست است كه در زمان جنگ حضور داشته ( به خودي بودن تظاهر مي كرد.) ولي خيانت كرده است. نگاه فيلم اين بوده كه حضور در متن انقلاب و جنگ نمي تواند بهانه اي براي گذشتن از سر تقصيرات كساني باشد كه از موقعيت خود سوءاستفاده كرده و براي منافع خود به مردم خيانت مي كنند.
¤ فريدون چطور؟ او نماينده چه كساني است؟
- قهرمان هاي واقعي انقلاب و دفاع مقدس كساني هستند كه با وجود از خودگذشتگي هاي فراوان، گمنام هستند و در مقابل وسوسه هايي كه ممكن است انسان را درگير خودش كند مقاومت مي كنند. من تعداد زيادي از اين گونه افراد را مي شناسم و با آنها مراوده دارم. يكي از اهداف فيلم «نفوذي» پاسداشت چنين قهرماناني است كه در اين فيلم «فريدون كيافر» نماينده آنهاست.
¤نگران نشديد كه با ساخت اين فيلم برچسب سياسي بودن يا تعلق به يك جريان سياسي خاص به شما بزنند؟
-به نظرم مخاطب ما آگاه تر از اين حرف هاست. خود فيلم مشخص مي كند كه نگاه فيملساز چه بوده و با چه نيت و دغدغه اي اين فيلم را ساخته است. در ضمن، نگاهي كه در اين فيلم جريان دارد، تنها حرف من احمد كاوري نيست، بلكه مهدي فيوضي، جمال شورجه و ساير دوستان گروه توليد «نفوذي» دغدغه گفته شدن اين حرف ها در سينما را داشته اند. اصولا هنر نمي تواند سياسي نباشد؛ درست است كه لزوما به سياستمداران نمي پردازد. يك فيلم اگر بخواهد مسئله اي را در زمينه هاي اجتماعي مطرح كند، قطعا به سمت سياست كشيده مي شود. وقتي در يك فيلم جامعه را به تصوير مي كشيم، به طور قطع بخشي از آن سياسي مي شود؛ به جز اين امكان ندارد. زيرا در يك جامعه آدم ها از قوانيني پيروي مي كنند كه به سياست مرتبط مي شوند. حتي بحث هاي خيلي ساده، مثل خانواده و روابط زن و شوهر هم به نوعي به سياست مربوط مي شود. اگر سياست را از اين منظر ببينيم، سياسي است. ولي اگر سياست را دنبال كردن اهداف محافل سياسي تعريف كنيم، نه! به نظرم فيلم «نفوذي» اصلا چنين نگاهي ندارد و خيلي كلي تر به مسائل مي پردازد و همه آدم ها و مسائل جامعه را شامل مي شود.
¤اكثر فيلم هاي سينمايي براي ايجاد جذابيت، دچار ابتذال مي شوند. شما به عنوان بازنويس فيلمنامه و يكي از كارگردان هاي «نفوذي» چه كرديد كه به جذابيت رسيديد، اما از ابتذال در امان مانديد؟
-موضوعي كه در اين فيلم مطرح مي شود، ايثارگري دلاورمردان عرصه مقاومت است. قطعا اگر اين گونه شخصيت ها و از خودگذشتگي هاي آنها را، واقعي ترسيم كنيم و همچنين واقعيت را از دريچه اين گونه آدم ها به تصوير بكشيم، به ساختار و روايتي مي رسيم كه براي مخاطب قابل پذيرش و داراي جاذبه مي شود. ضمن اينكه اين موضوع داراي وزن خاصي است كه ابتذال را از فيلم دور مي كند. يكي از عوامل موفقيت نفوذي اين است كه مخاطب از ابتدا با فيلم همذات شده و اين امتياز به اين خاطر است كه در هيچ صحنه اي از فيلم، شخصيت ها را آن جوري كه خودمان دوست داشتيم جلوه نداديم. بلكه شخصيت ها واقعي هستند و به گونه اي عمل مي كنند كه اقتضاي موقعيت و جايگاه آنهاست.
¤چگونه به اين واقعيت رسيديد؟
-اين واقع گرايي هم حاصل تحقيقات ميداني و كتابي است و هم نگاه موشكافانه اي كه به وضعيت حال حاضر جامعه داشتيم.
¤واكنش مخاطبان به اين فيلم چگونه بوده است؟
-من اصلا توقع چنين واكنش مثبتي را نداشتم. اين فيلم وقتي در جشنواره فيلم فجر اكران شد، در چهار استان رتبه اول را از نگاه مردم احراز كرد و در مجموع مقام سوم از نظر مخاطب را به دست آورد. در دهمين جشنواره فيلم دفاع مقدس نيز به عنوان برترين فيلم از نگاه تماشاگران انتخاب شد. اين ها همه باعث شد كه مطمئن شويم، «نفوذي» در برقراري ارتباط با مخاطب موفق است. خيلي ها اين را گفته اند كه اين فيلم در نوع روايت، قصه و ريتم يك استثنا بوده؛ مي توان با اين نگاه، يعني داستان گويي درست و طرح مسائل اجتماعي در يك فيلم، به ذائقه مخاطبي كه به واسطه فيلم هاي سخيف آزار مي بيند پاسخ داد و توقعش را برآورده كرد.
¤با اين حال به نظر مي رسد كه برخي نشريات موسوم به تخصصي سينمايي، «نفوذي» را بايكوت كرده اند. حداقل اينكه در ويژه نامه هاي پس از برگزاري جشنواره، حتي يك خط هم درباره اين فيلم ننوشتند. فكر مي كنيد چرا؟
-نمي دانم والله! من هيچ وقت اين فيلم را با نگاه سياسي نساختم كه حال ببينم چه افراد و چه جرياناتي و با چه اهدافي به اين فيلم توجه نكردند. به هر حال عقيده آن دوستان هم براي من محترم است. احساس مي كنم افرادي كه به شكل تخصصي سينما را دنبال مي كنند و كارشان نقد و بررسي فيلم است، ذائقه شان با اين فيلم همراه نيست. وگرنه «نفوذي» به گونه اي نيست كه يك عده بخواهند با هم متحد شوند تا با بي توجهي از كنار فيلم بگذرند.
فيوضي: اين فيلم سفارشي نيست
¤ آقاي فيوضي! معمولا فيلم هايي چون «نفوذي» كه با بودجه دولتي توليد مي شوند و داراي مضامين انقلابي هستند و به سفارشي بودن متهم مي شوند. آيا اين اتهام را قبول داريد؟
- به هيچ وجه! هيچ گونه سفارش يا اعمال نظري ازسوي مديران دولتي به اين اثر نشد. ماجراي توليد اين فيلم از آنجا آغاز شد كه آقاي داوود اميريان با برداشتي آزاد از كتاب خاطرات يكي از آزادگان (حكايت زمستان، نوشته احمد عاكف) فيلمنامه اي را نوشتند. اين فيلم ابتدا قرار بود كه با كارگرداني آقاي جمال شورجه ساخته شود. اما چون انجام مراحل اداري پروژه در بنياد سينمايي فارابي به طول انجاميد و او درگير توليد يك سريال شده كارگرداني آن را به بنده و آقاي كاوري واگذار كردند. درنهايت براي اينكه هم درام فيلم و هم شخصيت ها و ديالوگ كار تقويت شود، فيلمنامه اوليه يك بار بازنويسي شد. بنابراين تفكر و مضمون جاري در فيلم را بايد محصول نويسندگان فيلمنامه (اميريان و كاوري) دانست.
¤ كمك و مشاوره چطور؟ آيا از مسئولين و افراد شناخته شده كسي به شما كمك كرد؟
- بله، به جز آقاي شورجه كه تهيه كنندگي كار را هم برعهده داشتند، افراد ديگري همچون سعيد سهيلي، سيدعليرضا سجادپور و...نيز به ما مشاوره دادند. همچنين به اقتضاي فيلمنامه از بچه هاي وزارت اطلاعات نيز مشاوره گرفتيم و آنها كمك هايي به ما كردند، به خصوص درمورد نسل كشي كردها توسط منافقان از مشاوره ها وتحقيقات بيشتري استفاده كرديم.
¤ برخي از منتقدان، فيلم هايي مثل «نفوذي» را آثار ايدئولوژيك و تبليغاتي مي دانند. يعني مي گويند هدف اصلي اين فيلم ها تبليغ براي شعارهاي حكومت است. آيا قبول داريد؟
- نه، چنين چيزي نيست. ما نگاهمان با مردم، نظام و انقلاب است و به طور طبيعي هركس داراي چنين نگاه و تفكري باشد، فيلم هايي كه مي سازد به نفع مردم و نظام است. افراد خاصي كه به اين نگاه انتقاد دارند و يا معاند نظام هستند، نظرشان اين است كه فيلم «نفوذي» سفارشي يا تبليغاتي است.
¤ چه كرديد كه فيلم ضمن برخورداري از نگاه و روحيه حماسي، انقلابي و آرمان خواهانه، شعاري نشود؟
- دراين فيلم نوعي اعتدال وجود دارد. به همين دليل است كه فيلم علاوه بر اينكه به ورطه شعارزدگي نيفتاده، داراي جاذبه هم هست و البته به ابتذال هم آلوده نشده است.
¤ شخصيت هاي فيلم «نفوذي» تا چه حد براساس واقعيت هاي موجود در جامعه خلق شده اند؟
- تقريبا مي توان مابه ازاي بيروني هريك از شخصيت هاي اين فيلم را به عينه در جامعه مشاهده كرد؛ چه درگذشته و چه حال. شخصيت پردازي فيلم بسيار ملموس و باورپذير است، يعني شما نمي توانيد بگوييد كه چنين افرادي درجامعه حضور ندارند.
¤ مثلا شخصيت «جورابچي» چه بخشي از جامعه را فرامي گيرد؟
- او نماد افرادي است كه در دوران جنگ و انقلاب به ظاهر در جبهه خودي بودند و حتي كارهايي را هم به نفع كشور انجام دادند. اما به قدري زيرك بودند كه شخصيت واقعي خود را نشان ندادند. به اين ترتيب، بعدها در مراكز مختلف مثل مديريت شركتهاي خصوصي و نيمه خصوصي نفوذ كردند و رانت هاي بسياري را بردند و از اين طريق به جاهايي رسيدند. اما آنها در واقع فقط درپي منفعت هستند و هيچ حقيقتي را نمي بينند. اين گونه افراد در دوران پس از جنگ ظهور كردند و الان هم هستند.
¤ سينما چگونه مي تواند به مقابله با اين گونه افراد و جريان ها بپردازد و به طوركلي به تحكيم عدالت اجتماعي در جامعه كمك كند؟
- سينما يكي از هنرهاي تاثيرگذار در دنياي امروز است و به همين دليل هم دولت هاي غربي سعي مي كنند بخشي از سياست هاي خود را از اين طريق پيش ببرند. مسئولان ما هم بايد سعي كنند كه از اين هنر بيشتر استفاده كنند و از اين طريق افكار، اعتقادات و فرهنگ مدنظر را در جامعه رسوخ دهند. بايد هنرمنداني كه داراي چنين نگاه و دغدغه هايي هستند شناسايي شوند و آنهايي كه واقعا به نفع نظام، انقلاب و مردم كار مي كنند را حمايت كنند.
¤ برخورد نشريات به اصطلاح تخصصي سينما با اين فيلم در زمان برگزاري بيست و هشتمين فيلم فجر چگونه بود؟
- از زمان جشنواره به وضوح ديديم كه آنها فيلم را بايكوت كردند. هركس اين فيلم را ديده بود از آن تعريف مي كرد، اما اين نشريات به فيلم اعتنايي نكردند.
¤ چرا فيلم هايي مانند «نفوذي» در سينماي ما كمتر توليد مي شود؟
- علت اصلي اين است كه حدود 16 سال دولت هايي دركار بودند كه در عرصه سينما به نگاههاي نو، مردمي و انقلابي فرصت نمي دادند كه خودشان را نشان دهند. مثلا بنده درسال 74 مجوز كارگرداني خود را از معاونت سينمايي گرفتم، اما خانه سينما به بنده مجوز نداد. به همين دليل هم كار فيلمسازي بنده نيز از آن زمان تاكنون به طول انجاميد. تهيه كنندگان هم عمدتا با بنده ناآشنا بودند و حاضر نمي شدند كه كار كنند. آنها به دنبال ساخته شدن فيلم هاي خاصي بودند. فيلم هايي كه رواجشان از همان زمان آغاز شد. به همين دليل هم امثال بنده كه داراي نگاه نو و دغدغه منافع ملي بوديم، كمتر فرصت خودنمايي داده مي شد.
¤ البته عده اي از فيلمسازان هم معتقدند كه توليد فيلم هاي سياسي در ايران بسيار دشوار است و حتي ممكن است امكان نمايش هم پيدا نكند.
- خوشبختانه در دوره مديريت سينمايي جديد، يكي از اهداف اين است كه فيلم هاي سياسي و اجتماعي تقويت و حمايت شوند. البته اين طبيعي است كه اگر فيلمي اصل نظام را هدف هجمه قرار دهد، به مشكل بربخورد. يك فيلم سياسي بايد سياست هاي كلي نظام را درنظر بگيرد و از هر چه به نفع نظام نيست انتقاد كند. بنده افرادي را كه سياست را به جناح ربط مي دهند قبول ندارم. ما بايد سياسي باشيم ولي جناحي نباشيم.
¤ ممنونم از اينكه فرصت اين گفت گو را فراهم كرديد.

این گفت و گو با عنوان "فیلمساز باید سیاسی باشد" در روزنامه کیهان چاپ شده است.