نوشته های آرش فهیم

یادداشت نگارنده در روزنامه کیهان:

با بررسي موضوعاتي كه در ايران درباره آن ها فيلم ساخته شده است، به نتايج تلخ و تكان دهنده اي مي رسيم كه برملا كننده عمق فاجعه در سينماي كشورمان است. از جمله اين نتايج اين است كه تا به حال يك فيلم - و حتي يك فيلم - هم درباره حماسه بزرگي چون آزادسازي خرمشهر ساخته نشده است.

 آري! باور كنيد كه فيلم سينمايي بلند داستاني كه موضوع آن پس گرفتن بخشي از خاك سرزمين مقدس ايران به نام خرمشهر، از اشغال دشمن متجاوز باشد، تا به حال ساخته يا نمايش داده نشده است. البته فيلم هايي درباره خرمشهر ساخته شده، اما همه آن ها روايت «شكست» بوده اند، نه روايت فتح. اين در حالي است كه پس گرفتن خرمشهر از ارتش بعث عراق (بخوانيد نماينده ارتش كفر جهاني) نه يك حادثه تاريخي،كه يك نماد انساني است؛ براي نخستين بار در تاريخ معاصرمان، ايران وارد يك جنگ نابرابر و همه جانبه شد و اجازه نداد وجبي از خاك سرزمينمان اشغال شود. فتح خرمشهر، پاياني بود بر صدها سال به يغما رفتن خاك اين كشور اهورايي كه به واسطه حماقت و خيانت شاهان بي لياقت بر تاريخ ما تحميل شد. حتي رژيم استبدادي- استعماري پهلوي نيز، بحرين، به عنوان پاره تن اين وطن را فروخت. هرچند وطن فروشان مي خواستند خرمشهر را نيز حراج كنند. اما اين بار ملتي كه با دم مسيحايي امام خميني(ره) زنده شده بود، با تكيه بر توانمندي ها و ايمان خود، تاريخ را تغيير داد و به اين ترتيب، سوم خردادماه، روزي شد به وسعت همه تاريخ و خرمشهر، شهري شد به بزرگي يك ملت.
با اين همه، اين مهم، تقريبا هيچ گاه مورد توجه سينماي ما قرار نگرفت. در پرونده هنر هفتم در ايران، چند فيلم مستند و سينمايي ديده مي شود كه موضوعشان خرمشهر است.
عرصه مستند در مقايسه با سينماي داستاني زودتر به اين موضوع روي آورد. البته به دليل اين كه آرشيو فيلم هاي مستند جنگ، دقيق و كامل نيست، اطلاع زيادي درباره كم و كيف تمام مستندهايي كه درباره خرمشهر ساخته شده اند در دست نيست. اما چند نمونه را مي توان شرح داد. در اين ميان مجموعه «روايت فتح» همچنانكه سهمي عمده در توليد مستند درباره دفاع مقدس دارد، در مورد پرداختن به خرمشهر نيز پيشرو بوده است. اين گروه كه آن زمان شهيد سيدمرتضي آويني سرپرستي اش را برعهده داشت، اولين آثار تصويري درباره اشغال و سقوط خرمشهر را توليد كردند: «فتح خون»، عنوان مستندي سه قسمتي بود كه در سال 59 خلق شد. آن زمان، خرمشهر هنوز در حال مقاومت بود و به طور كامل به اشغال دشمن درنيامده بود. (به قول شهيد آويني، خرمشهر هنوز خونين شهر نشده بود) فيلم بعدي را هم همين گروه و همان هنرمندان با عنوان «حقيقت» در 11 قسمت ساختند كه به بررسي سقوط خرمشهر مي پردازد.
از ديگر فيلم هاي مستندي كه درباره خرمشهر ساخته شده است، مي توان به «پل آزادي» به كارگرداني مهدي مدني اشاره كرد كه در سال 1362 ساخته شد و در رديف اولين فيلم ها با اين موضوع قرار گرفت.
«كربلاي 5» هم عنوان مستندي با اين موضوع است كه توسط سيدعليرضا سجادپور ساخته شده است. جواد شمقدري هم «پل پيروزي» را در مورد عمليات بيت المقدس ساخته و از معدود آثار محسوب مي شود كه در حوزه مستند، به برخي از ابعاد آزادسازي خرمشهر پرداخته است.
اما از سينماي مستند كه بگذريم، سينماي داستاني هم ديرتر و هم با تنوع كمتري به اين موضوع پرداخته است. اگر به آمار نگاه كنيم، بين 250 تا 300 فيلم دفاع مقدس و جنگي در طول 30 سال گذشته ساخته شده كه از اين تعداد فقط 8 فيلم، موضوعشان خرمشهر است.
اولين مورد، «بلمي به سوي ساحل» به كارگرداني مرحوم رسول ملاقلي پور است. اين فيلم در سال 64 ساخته شد و روايت مقابله يكي از گردان هاي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي با عراقي ها در خرمشهر را به تصوير كشيده است.
«حريم مهرورزي» نيز به كارگرداني ناصر غلامرضايي به جنگ زدگان خرمشهر و زندگي آن ها در تهران مي پردازد. فيلمي كه در سال 1365 ساخته شد و از اولين آثار با موضوع مورد بحث محسوب مي شود. ساير فيلم ها، پس از جنگ و در دهه هاي 70 و 80 ساخته شدند كه احمدرضا درويش، سه فيلم با موضوع خرمشهر را به نام خودش ثبت كرده است. «سرزمين خورشيد» عنوان فيلمي است كه در سال 75 توليد شد و روايتگر اشغال آن شهر است. «كيميا» و «دوئل» هم از فيلم هاي درويش هستند كه به خرمشهر مي پردازند. «كيميا» اثري در خور اعتناست كه در زمان خودش مورد توجه قرار گرفت. اين فيلم در قالب يك داستان اجتماعي، به زندگي آدم هاي خرمشهر مي پردازد. با اين حال، فيلم «دوئل» با هزينه هاي سخت افزاري فراوان، دچار ضعف نرم افزاري است و به دليل بي توجهي به برخي از حقايق ارزشمند دفاع مقدس به موفقيت چنداني دست پيدا نكرد.
اما در سال هاي اخير، دو فيلم ساخته شد كه هر دو، به طور مستقيم به بازسازي فضاي خرمشهر در حال سقوط پرداختند.
يكي «روز سوم» به كارگرداني محمدحسين لطيفي است كه داستاني پر تعليق و مهيج را از مقاومت مردم خرمشهر و اشغال آن شهر روايت مي كند. اين فيلم به رغم پرداختن به موضوع بكر و قابل توجه و همچنين فيلمنامه اي نسبتا خوب، جلوه هاي ويژه و صحنه هاي جنگي چندان استواري ندارد.
فيلم «كودك و فرشته» به كارگرداني مسعود نقاش زاده، آخرين فيلم ساخته شده درباره خرمشهر است كه در اين مورد نيز، موضوع اصلي، سقوط و اشغال اين شهر و مقاومت هايي است كه مردم آن در مقابل دشمن انجام دادند.
با اين شاخصه كه اين بار شخصيت هاي محوري فيلم، كودكان و نوجوانان هستند و در ضمن به حضور بانوان در متن پايداري هم توجه ويژه اي شده است. بازسازي خرمشهر در حال اشغال در آن قابل باور است و داستان پركشش و تكان دهنده اي دارد.
«كودك و فرشته» در ميان فيلم هاي در حال اكران، يكي از بهترين هاست و در عين حال، زمان نمايش آن با سالگرد آزادسازي خرمشهر همزمان است. اما متاسفانه، مثل خرمشهر مظلوم واقع شده و تعداد سينماها و سانس هاي نمايش آن بسيار محدود است.
اين بررسي و مرور اجمالي، نشان مي دهد كه سينماي ايران، درباره خرمشهر تقريبا هيچ كاري نكرده است؛ به خصوص درباره آزادسازي آن. بدون شك، اين كه در سينماي ما، درباره نقطه عطف تاريخي مهمي چون فتح خرمشهر هيچ فيلم سينمايي ساخته نشده، يك فاجعه است.
اين در حالي است كه اين موضوع، قابليت هاي بسياري دارد و مي تواند منبع تغذيه مناسبي براي تقويت سينماي ما شود. فتح خرمشهر، شايد تنها موضوعي باشد كه عشق، حماسه، شجاعت، كشمكش، تضاد و تخاصم، ماوراءالطبيعه، تعليق، قهرمان، درام، تراژدي و در نهايت شادي و شكوه را با هم دارد. و البته اين دفاع مقدس و فتح خرمشهر نيست كه به ما نياز دارد، ما به اين فرهنگ و اين تاريخ، حفظ آن و بزرگداشتش نيازمنديم.
اين سينماست كه امروز بيش از هر زمان ديگري، براي يافتن دوباره هويت و راه حقيقي خودش و ترسيم افقي روشن و اميدواركننده، انسان ساز و بيدار كننده نياز به توجه به چنين موضوعات و حقايقي دارد.