آسیب‌شناسی فرهنگ مطالعه و کتابخوانی (بخش سوم)
تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی از رقابت تا رفاقت با کتاب
برای بسیاری از ما پیش آمده که ساعت‌ها وقت خودمان را با گوشی تلفن همراه و گشتن در شبکه‌های اجتماعی و گروه‌ها و صفحات مجازی صرف کرده‌ایم. اصلا هم خسته نشده‌ایم و تلف‌شدن وقتمان هم نگرانمان نکرده است!
همچنین در طول روز، اوقات زیادی را وقف دیدن برنامه‌های تلویزیونی کرده‌ایم که چندان هم ضرورتی نداشته‌اند. اما همین که تصمیم می‌گیریم تا چند دقیقه‌ای را به مطالعه یک کتاب یا مقاله اختصاص دهیم، خوابمان می‌گیرد یا یادمان می‌افتد که کارهای واجب تری هم داریم! به همین دلیل هم اهالی کتاب و نویسندگان، این روزها از وفور نسل جدید ابزارهای ارتباط جمعی، به عنوان مخل فرهنگ مطالعه یاد می‌کنند.
در قسمت قبلی این گزارش، یکی از ناشران خصوصی گفت که از موقع شیوع سرسام آور شبکه‌های اجتماعی در ایران، فروش کتاب‌های او نیز به شکل قابل توجهی کاهش یافته است. واقعیت این است که همیشه، ابزارهای جدیدتر، رقیب جدی وسائل قدیمی‌تر هستند. به طور طبیعی نیز با ورود و گسترش رسانه‌های نوین، مراجعه مردم به رسانه‌های سنتی ازجمله کتاب، کاهش می‌یابد.
اما آیا راه حلی برای از بین بردن یا کم کردن این رقابت وجود دارد؟
در این گزارش، با استفاده از نظر کارشناسان به جست وجوی پاسخ این پرسش می‌پردازیم.
صداوسیما و مسئولیت ترویج فرهنگ مطالعه
طی سال‌های اخیر، بسیاری از نویسندگان و اهالی کتاب، به فعالیت در صداوسیما نیز پرداخته‌اند. به طور مثال، محمدرضا سرشار (رضا رهگذر) هم نویسنده‌ای پرسابقه در حوزه قصه نویسی است و هم اینکه حضور و فعالیت پررنگی هم در صداوسیما داشته است. به طوری که صدای او برای بسیاری از ما آشناست. چون سرشار، بیش از 30 سال است که «قصه ظهر جمعه» را از رادیو برای مردم میهن اسلامیمان می‌خواند. برخی از بچه‌های نسل‌های اول و دوم انقلاب با شنیدن همین قصه‌ها به خواندن کتاب هم علاقه‌مند شدند. پس معلوم است که صداوسیما، لزوما در تضاد با کتاب و فرهنگ مطالعه قرار ندارد و می‌تواند زمینه را برای ارتباط بهتر مردم با کتاب هم فراهم کند.
محمد میرکیانی نیز از همین طیف نویسنده‌هاست که علاوه بر نگارش ده‌ها جلد کتاب در حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان، سال هاست به تولید برنامه و مدیریت گروه‌های مختلف تلویزیونی نیز مشغول است.
وی در گفت‌وگو با گزارشگر روزنامه کیهان درباره اینکه رسانه‌های جدید چطور می‌توانند به افزایش ارتباط نسل جدید جامعه با کتاب کمک کنند، می‌گوید: «یکی از روش‌ها این است که آثار فرهنگی مکتوب و فاخری که شاید در نگاه اول چندان باب طبع کودکان و نوجوانان نباشند را به آثار تصویری تبدیل کنیم. با این کار می‌توانیم موجب آشنایی بیشتر بچه‌ها با این آثار شویم. این کار باعث می‌شود که نوعی کنجکاوی یا علاقه‌مندی به آن آثار مکتوب برای بچه‌ها به وجود بیاید. به طور مثال، یکی از کتابهایی که این اتفاق برایش افتاد «قصه ما مثل شد» بود. تبدیل کردن این کتاب به مجموعه پویانمایی و نمایش آن از تلویزیون هم باعث شد که در رسانه ملی با استقبال مواجه شود و هم اینکه پس از پخش از سیما، فروش این کتاب بالا رفت. هر چند که باید درباره کیفیت این گونه تولیدات، وسواس داشت و دقت کرد تا با تولید آثار ضعیف، ناخواسته کاری نکنیم تا ظرفیت‌های فرهنگی ما از بین برود.»
میرکیانی همچنین به کتاب «تن تن و سندباد» خود که یادداشت رهبر انقلاب درباره آن به تازگی رونمایی شده هم اشاره می‌کند و می‌افزاید: «برای این کتاب هم برنامه مشابهی را در نظر داریم و قرار است که با همکاری یک گروه پویانمایی، یک فیلم سینمایی انیمیشن برای نمایش بر پرده سینماهای کشور از روی این رمان تولید شود. همچنین در آینده یک سری محصولات فرهنگی جانبی مثل نوشت‌افزار، بازی، عروسک، پوشاک و... با تصاویر اسطوره‌های شرقی این رمان تولید خواهد شد. با استفاده از این گونه محصولات نیز می‌توان به علاقه مند شدن کودکان و نوجوانان به آثار فاخر و مکتوب ادبیات فارسی کمک کرد.»
هم‌افزایی رسانه‌ها به نفع کتاب
با این اوصاف، تلویزیون می‌تواند یک بستر بسیار خوب برای ترویج فرهنگ مطالعه باشد. به ویژه اینکه طی سال‌های اخیر، برنامه‌های متعددی برای نقد، معرفی و همچنین تبلیغ کتاب در رسانه ملی ایجاد شده است.
محمدرضا رضاییان، برنامه ساز تلویزیون و تهیه‌کننده برنامه «کتاب باز» که با محوریت فرهنگ مطالعه از شبکه نسیم پخش می‌شد، درباره نسبت کتاب و سایر رسانه‌ها به گزارشگر کیهان می‌گوید: «یک نگاه این است که رسانه‌ها در کار هم اختلال ایجاد می‌کنند. براساس این نگاه، سینما و تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی مخل فرهنگ مطالعه هستند. اما یک یک نگاه هم برعکس، معتقد است که این رسانه‌ها می‌توانند هم افزایی داشته باشند و در طول هم قرار بگیرند و هر رسانه به تقویت رسانه دیگر کمک کند. اگر ما تربیت رسانه‌ای را به این سمت ببریم که مخاطب ما فعال باشد و منفعل نباشد، قطعا در سبد رسانه‌ای اش کتاب را هم قرار می‌دهد. ما نیز در برنامه «کتاب باز» همین نگاه را دنبال می‌کنیم. یعنی از رسانه پرمخاطب و پر از امکانات تلویزیون استفاده می‌کنیم تا به کتاب کمک کنیم.»
وی در نقد برنامه‌های معرفی کتاب صداوسیما، نیز اظهار می‌کند: «برخی از برنامه‌ها به جای جاذبه، دافعه ایجاد می‌کنند. به این دلیل که در آن‌ها با لحنی صحبت می‌شود که فرهنگ عمومی اقتضای برقراری ارتباط با آن را در حوزه کتاب ندارد. باید توجه کنیم که کتاب، وجه سرگرمی هم دارد. خیلی از آثار ارزشمند و ماندگار رسانه‌های دیگر ازجمله تئاتر و سینما و تلویزیون از کتاب منشأ گرفته‌اند. اگر در تلویزیون در کنار وجوه تخصصی و آسیب شناسانه کتاب، جنبه سرگرم سازی را هم در نظر می‌گرفتیم، مطمئنا الان جایگاه کتاب وضعیت بهتری داشت.»
رضاییان تصریح می‌کند: «تجربه ما در فصل اول برنامه «کتاب باز» این بود که اگر برنامه سرگرم‌کننده با محوریت کتاب ارائه دهیم، مردم هم جذب برنامه‌ای با محتوای کتاب می‌شوند و هم نتیجه این جذابیت و تماشای برنامه منجر می‌شود که مخاطب به سمت کتاب سوق پیدا کند.»
وی در این باره ادامه می‌دهد: «گاهی برای نیل به اهدافمان باید کمی صبور باشیم. یعنی برای یک برنامه تلویزیونی با محوریت کتاب، ابتدا باید مردم را همراه کنیم. همچنین در این گونه برنامه‌ها نباید تلاش کنیم تا کتاب یا سلیقه و موضوع خاصی را به مخاطب دیکته کنیم. یک کاری کنیم که اول مردم کتا بخوان شوند، بعد به آن‌ها کتاب خوب معرفی کنیم. همچنین باید به سلایق مختلف توجه کنیم. به طور مثال، برخی از مردم ممکن است به کتاب ورزشی علاقه مند باشند، باید سلایق آن‌ها را هم در برنامه‌هایی با محوریت کتاب، پوشش دهیم.» تهیه‌کننده «کتاب باز» همچنین به صداوسیما پیشنهاد می‌دهد: «تلویزیون باید در حوزه فرهنگ مطالعه به صورت یک هولدینگ عمل کند. یعنی برنامه‌های تلویزیونی مختلف، به ویژه برنامه‌هایی که برای مردم جذاب هستند و مخاطب بالایی دارند در یک طرح جامع، به کتاب و کتابخوانی بپردازند و این موضوع با حمایت معاونت سیما، مثل رگ‌هایی که خون را به همه جای بدن می‌رسانند، در همه برنامه‌های تلویزیون نیز جریان داشته باشد. مثلا برنامه «خندوانه» که در مسابقه کتابخوانی خود کتابهایی را معرفی می‌کند، برنامه 90 هم همین کار را بکند و سایر برنامه‌هایی که از مخاطب بالایی برخوردارند هم همین طور. اگر چنین طرحی در سیما برگزار شود، کتاب بیش از پیش وارد زندگی مردم می‌شود.»
همزمان با آغاز هفته دفاع مقدس مجموعه چندرسانه‌اي راديو كه با كتابهاي گوياي خود در موضوع دفاع مقدس از هفته‌ها پيش‌تر به پيشواز اين ايام رفته است، كتابهاي جديد اين حوزه را به شنوندگان و علاقه‌مندان به كتاب تقديم مي‌كند.
راديو در اين بخش با بيش از صدها جلد كتاب گويا با موضوع دفاع مقدس، در دو قالب روايي و نمايشي، تلاش مي‌كند تا در تبليغ و تبيين فرهنگ دفاع مقدس رمان‌هاي مطرح و نوشتارهاي متقن در اين عرصه را در اختيار مخاطبان و علاقه‌مندان قرار دهد.
كتاب هايي چون :عباس دست طلا، دختر شينا، دا، شُنام، پايي كه جا ماند، نيمه پنهان ماه، سوران سرد، نورالدين پسر ايران، تركش هاي ولگرد، لشگر خوبان و.... نمونه اي از گنجينه هاي صوتي كتاب هاي گوياي ايران صداست.
کارشناسان فرهنگی معتقدند این اقدام رادیو می‌تواند در ترویج فرهنگ مطالعه موثر باشد.
چگونه یک کتاب به فروش 100 هزار نسخه‌ای رسید؟
اما یکی از روش‌هایی که نتیجه مثبتی هم همراه داشته، برگزاری مسابقه کتابخوانی و ساخت تیزر و فیلم کوتاه برای کتاب‌ها بوده است. به طوری که تجربه نشان می‌دهد کتابهایی که برای آن‌ها چنین برنامه‌هایی ترتیب داده شد، به فروش بسیار بالایی رسیدند.
احمد ذوعلم، رئیس‌مرکز شیرازه که یک مرکز تخصصی برای ترویج و تبلیغ کتاب و کتابخوانی است، در این باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «شکل گیری این مرکز به این ترتیب بود که ما می‌دیدیم هم کتاب یک عنصر مظلوم است و هم کتاب‌های بسیار خوبی داریم که کمتر درباره آن‌ها حرف زده می‌شود و بیشتر مردم از آن‌ها بی‌خبر هستند. کلا در زمینه ترویج کتابخوانی خیلی کم کار کرده‌ایم. دلیلش این بوده که ناشران فقط به نشر کتابشان توجه می‌کنند. کمتر ناشری است که به تبلیغ و معرفی درست کتاب هایش توجه کند. تا الان هم متأسفانه متولیان رسانه‌ای کمتر در این زمینه کار کرده‌اند. گاهی در رسانه‌های مکتوب به معرفی کتاب‌ها می‌پردازند، اما در تلویزیون کمتر این کار صورت گرفته است. به همین دلیل حرکتی را برای معرفی و تبلیغ این کتاب‌ها آغاز کردیم و کارهایی مثل برگزاری مسابقه کتاب و زندگی و کمک به برنامه سازهای تلویزیونی برای تولید تیزرهای کتابی را انجام دادیم.»
وی می‌افزاید: «تجربه ما می‌گوید، اگر درباره هر کتاب خوبی، ولو به طور اندک هم در رسانه‌ها صحبت شود، مردم به آن کتاب اقبال می‌کنند. مثلا آخرین کتابی که درباره آن کار کردیم، کتاب «رویای نیمه شب» است. ما در طرح «کتاب و زندگی» روی این کتاب متمرکز شدیم، از ظرفیت‌های مختلف جبهه فرهنگی انقلاب برای توزیع این کتاب بهره گرفتیم و یک تیزر هم برای آن تولید کردیم که در تلویزیون به نمایش درآمد. نتیجه اش این شد که این کتاب تا حدود 100 هزار نسخه فروخته شد. یعنی در شرایطی که کتاب‌ها در حالت عادی نهایتا دو سه هزار نسخه به فروش می‌رسند، در این طرح، فروش یک کتاب به 100 هزار نسخه می‌رسد.»
رسانه‌ها و ترویج سبک زندگی با محوریت کتاب
نسل جدید ابزارهای ارتباط جمعی و رسانه‌های جدید، علاوه بر اینکه راهزن اوقات و انرژی لازم برای کتابخوانی هستند، به طور معمول، نوعی از سبک زندگی را ترویج می‌دهند که فرهنگ مطالعه در آن جایگاهی ندارد.
سمیرا اصلان پور، نویسنده و منتقد ادبی در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان، در این باره می‌گوید:«متأسفانه برخی از برنامه‌ها و سریال‌های صداوسیما به خاطر جلب توجه مردم به بازیگران و فوتبالیست‌ها، سطح فرهنگ جامعه را پایین می‌آورند و باعث می‌شوند که مردم و مخصوصا نسل جوان بیشتر دنبال مسائل مبتذل بروند.»
وی همچنین درباره تأثیر شبکه‌های اجتماعی نیز معتقد است: «ظهور شبکه‌های اجتماعی هم مزید بر علت شده است. به طوری که در این چند سال که شبکه‌های اجتماعی گسترش یافته‌اند، مردم بیشتر به سمت این رفته‌اند که درباره اینکه فلان بازیگر چه کاری کرده و چه لباسی پوشیده و فلان فوتبالیست چه کرده و... خود را سرگرم کنند.»
اما محمدرضا رضاییان معتقد است که می‌توان از همین فضا هم برای ارتقای فرهنگ مطالعه استفاده کرد.
تهیه‌کننده برنامه «کتاب باز» در این باره می‌گوید: «همه جای دنیا از آرتیست‌ها و چهره‌های محبوب مردم در فرهنگسازی استفاده می‌شود. به طور مثال، برای جریان دادن یک مد خاص از همین افراد چه در حوزه موسیقی و کنسرت‌ها گرفته چه سوپراستارهای سینما بهره می‌برند. اما مسئله این است که رسانه‌های ما از این موقعیت به نحو احسن استفاده نمی‌کنند. یعنی اغلب اوقات می‌بینیم که نشریات، خبرگزاری‌ها و سایت‌ها روی این متمرکز می‌شوند که بازیگران در جشن‌ها و جشنواره‌ها با چه نوع لباسی حضور می‌یابند. اما رسانه‌ها می‌توانند به جای این کار روی مطالعه یک کتاب توسط همین بازیگران متمرکز شوند. اما متأسفانه رسانه‌های ما کمتر سراغ چنین موضوعاتی می‌روند. این درحالی است که می‌بینیم هنرمندان و چهره‌های مشهور در جامعه، در صفحات مجازی خود به طور دائم به معرفی جدیدترین کتابهایی که خوانده‌اند هم می‌پردازند.»
این گزارش در روزنامه کیهان منتشر شده است. لینک: http://kayhan.ir/fa/news/86329/%D8%AA%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86-%D9%88-%D8%B4%D8%A8%DA%A9%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%B1%D9%82%D8%A7%D8%A8%D8%AA-%D8%AA%D8%A7-%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%82%D8%AA-%D8%A8%D8%A7-%DA%A9%D8%AA%D8%A7%D8%A8